ქართულ-აფხაზური დისკუსია

სტატია თავდაპირველად გამოქვეყნდა “ეხო კავკაზას” ვებგვერდზე. სტატიის ტექსტი და ტერმინოლოგია გადმოტანილია ცვლილებების გარეშე. ყველა უფლება ეკუთვნის “ეხო კავკაზას”. გამოქვეყნების თარიღი: 2023 წლის 27 სექტემბერი.

დისკუსიის აუდიოვერსიის მოსმენა შეგიძლიათ ამ ბმულზე.

ომის დასრულების დღიდან ოცდაათი წლის განმავლობაში, მხარეთა პოზიციები ხანდახან თითქოს უახლოვდებოდა, მაგრამ საბოლოოდ ისინი მხოლოდ დაშორდა ერთმანეთს. არდა ინალ-იპა, სოხუმის ჰუმანიტარული პროგრამების ცენტრის ხელმძღვანელი და თბილისელი პოლიტოლოგი პაატა ზაქარეიშვილი ერთმანეთს უზიარებენ თავიანთ მოსაზრებებს 30-წლიანი ისტორიის შესახებ – მათ შორის არამრგვალ მაგიდასთან შემდგომი დიალოგის პერსპექტივების შესახებ.

– წლისთავი ყოველთვის ცოტა სუბიექტური განცდაა. არდა, როგორ ფიქრობთ, როგორი იყო მოვლენების ასეთი განვითარების თავიდან აცილების შესაძლებლობა: რა შანსები იყო, როგორი იყო ამ სცენარისგან თავის დაღწევის შანსი და იყო თუ არა საერთოდ?

არდა ინალ-იპა: მაშინ ისე ჩანდა, რომ რამდენიც არ უნდა გვეძახა, რომ ომი იყო მოსალოდნელი, მაინც დიდი იმედები იყო, რომ მისი თავიდან აცილება შესაძლებელი იქნებოდა. ამიტომაც აფხაზეთში ინტენსიურად მუშაობდნენ საქართველოსა და აფხაზეთს შორის ფედერალურ შეთანხმებაზე. სახელმწიფო საბჭოს ჯარების შემოჭრის წინა დღეს გამოქვეყნდა გეგმა, მისი ავტორი იყო ტარას მირონოვიჩ შამბა. მაგრამ, სამწუხაროდ, მოვლენები ასე არ განვითარდა. და როცა ფორმირდებოდა პარლამენტი – მაშინ აფხაზეთის უმაღლესი საბჭო – იყო საკმაოდ ინტენსიური დიალოგი საქართველოს პოლიტიკური კლასის წარმომადგენლებსა და აფხაზ პოლიტიკოსებს შორის, და მაშინ ჩვენ შევძელით შეთანხმებულიყო საკითხი ეთნიკური წარმომადგენლობის ფორმულაზე – აფხაზები და ქართველები უმაღლეს საბჭოში. მიუხედავად იმისა, რომ იყო ძალიან აგრესიული პროპაგანდისტული მუშაობა მედიაში, განსაკუთრებით კი გაზეთებში, მაგრამ ზოგჯერ ეს ხდებოდა ტელევიზიითაც… ამის მიუხედავად, ზოგიერთმა საზოგადო მოღვაწემ, ზოგიერთმა პოლიტიკოსმა შეძლო დაერწმუნებინა კოლეგები – ზოგჯერ ოპონენტებიც კი – რომ აქ არის დიალოგის საჭიროება. და ეს მაშინ ნამდვილად გამოვიდა.

სამოქალაქო დონეზე იყო ასეთი მცდელობები, რომელშიც მეც მივიღე მონაწილეობა. მაგალითად, ერთხელ წავედი თბილისში და შევხვდი კიდეც (ზვიად) გამსახურდიას გუნდს, თუმცა ძალიან შოკირებული დავრჩი და მივხვდი, რომ სალაპარაკო არაფერი გვქონდა ამ გუნდთან. მაგრამ იყვნენ სხვებიც; ამიტომ აფხაზეთში, ახალგაზრდული შემოქმედებითი ასოციაციის ფარგლებში, ასევე ისაუბრეს დიალოგზე, ცდილობდნენ განეხილათ დღის წესრიგი. ანუ იყო ისეთი ტიპის აქტივობები, რომლებიც სხვა გზას გვთავაზობდა. დიახ, რთული საუბრის გზას, მაგრამ ეს შეიძლებოდა მომხდარიყო. მეჩვენება, რომ საქართველოში რომ არ განვითარებულიყო ისეთი მოვლენები, როდესაც იქ კრიმინალი ლიდერები გავლენას ახდენდნენ გადაწყვეტილების მიღებაზე და (ედუარდ) შევარდნაძეს ჰქონოდა კარტ ბლანში და ა.შ. შეიძლებოდა რაღაც პოზიტიური მომხდარიყო.

– პაატა, იყო შანსი?

პაატა ზაქარეიშვილი: დიახ, დარწმუნებული ვარ, იყო შანსი. ჩვენ ახლა ვზეიმობთ ომის დასრულებას. აფხაზეთში კი ეს დღესასწაულებია, ამას ეძახიან სოხუმის აღებას, სოხუმის გათავისუფლებას. სევდიანი დღეებია საქართველოში, ამას ეძახიან სოხუმის დაცემას. ამაშიც კი ხედავთ რა განსხვავებულ რეესტრებში ვართ. მაგრამ სინამდვილეში, ეს დღე, ალბათ, უნდა იყოს რეფლექსიის და განხილვის დღე. ბოლოს და ბოლოს, კონფლიქტში არა ერთი მხარე, არამედ სამი მხარე იყო ჩართული: დაშლილი საბჭოთა იმპერია – მაშინ ჯერ კიდევ გაურკვეველი იყო რა იყო რუსეთი; აფხაზურ საზოგადოებას ჰქონდა თავისი მიზნები, საქართველოს კი გარკვეული მოსაზრებები… 30 წლები გავიდა. რუსეთმა ვერ მიაღწია იმას, რომ საქართველო გაეხადა მისი სატელიტი, აფხაზეთმა ვერ მიაღწია იმას, რომ საერთაშორისოდ აღიარებული, დამოუკიდებელი სახელმწიფო ყოფილიყო. საქართველომ ვერ მიაღწია ტერიტორიულ მთლიანობას და სრულ კონტროლს მაშინდელი საბჭოთა საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე. ამიტომ, რაც არ უნდა უცნაურად ჟღერდეს, ვფიქრობ, რომ დღეს არა 2023 წელს, არამედ 1994 წელში ვართ – მხარეებმა არსებითად ვერაფერს მიაღწიეს და ახლა ამის მიღწევას პოლიტიკით ცდილობენ, რაც ომს სჯობს, რა თქმა უნდა.

– მაგრამ 1994 წელს შანსები ჯერ კიდევ არ იყო დაკარგული…

პაატა ზაქარეიშვილი: დიახ, კონტექსტი უნდა გავიგოთ. ამ დროს საქართველოს ტერიტორიაზე სამოქალაქო ომი იყო ჯერ კიდევ ულეგიტიმაციო შევარდნაძესა და გამსახურდიას თანამებრძოლებს შორის (ამ დროს გამსახურდია გროზნოში იმყოფებოდა). უცნაურია, მაგრამ იმ დროისთვის შევარდნაძეს შეეძლო შეეჩერებინა სისხლიანი, საშინელი ომი სამხრეთ ოსეთში. ეს იყო ძალიან მნიშვნელოვანი ნაბიჯი – ეს ხდება 1992 წლის ივნისში – ანუ თითქოს რაღაცის გაკეთება შეეძლო. და უცებ ასეთი ძალიან სერიოზული შეცდომა დაუშვა – ის აგზავნის ჯარს აფხაზეთში. მაშინდელ გაზეთებს რომ გადახედო, აფხაზეთზე საერთოდ არ იყო საუბარი. საუბარი იყო ზვიად გამსახურდიაზე: რომ ისინი იტაცებენ ადამიანებს, აფეთქებენ ხიდებს, აჩერებენ და ძარცვავენ რკინიგზას, თანაც, ამ დროს ომია ყარაბაღში, სომხები საკვებს ვერ იღებენ და ა.შ. – სრული ქაოსია. და ამ დროს ზვიად გამსახურდიას თანამოაზრეები ხშირად თავს აფარებენ გალის რაიონს. სახელმწიფო საბჭოს სხდომაზე, რომელიც გადაწყვეტს ჯარების შეყვანას აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე – ამაზე საუბარი არ არის. რკინიგზის ოკუპაციაზეა ლაპარაკი და ყველა, ვინც სახელმწიფო საბჭოს სხდომაში მონაწილეობდა, მათ შორის ჩემი კარგი ნაცნობები, ახლო მეგობრები, რომლებმაც მერე მითხრეს ეს ყველაფერი – იმ სხდომაზე აფხაზეთზე საუბარი საერთოდ არ ყოფილა. და როცა ჯარები შევიდნენ უკვე (თენგიზ) კიტოვანის (საკმაოდ უცნაური კაცი) მეთაურობით, უცებ იქ რაღაც სხვა იწყება…

-…მაგრამ უკვე ცხადი იყო, რომ ეს იყო ომი აფხაზეთთან?

პაატა ზაქარეიშვილი: არა! გაზეთებში, ტელევიზიაში ეს არ ჩანდა…

– …სინამდვილეში?

პაატა ზაქარეიშვილი: არსებითად, გასაგებია. დესანტი, რომელიც გაგრაში დაეშვა, ეგონათ, რომ კურორტზე მივიდნენ. მაგალითად, არავის უგრძვნია, რომ ეს ომი იყო. ომი ნამდვილად იწყება გაგრის დაცემის შემდეგ. სწორედ მაშინ გაიგეს საქართველოში, რომ ეს ხუმრობა ნამდვილად არ იყო და საქმე ძალიან სერიოზულია.

– პაატა, მაპატიე, ხელს შეგიშლი, რადგან არდას რაღაცის თქმა უნდა.

არდა ინალ-იპა: მინდა ვთქვა, რომ ცოტა არაკეთილსინდისიერია იმის თქმა, რომ ომზე ფიქრი შეუძლებელი იყო, რადგან რა კონტექსტში მოხდა ეს ყველაფერი? იმ კონტექსტში, როცა საუბარი იყო ავტონომიის აღმოფხვრის აუცილებლობაზე, იმაზე, რომ აფხაზები საკუთარ მიწაზე არ ცხოვრობენ და ა.შ. ანუ, ამ კონტექსტში, ეს აგრესია აშკარად აღიქმებოდა არა როგორც სომხეთის ან რომელიმე სხვა ქვეყნის ეკონომიკური ინტერესების დაცვა – ეს უბრალოდ სასაცილოა.

პაატა ზაქარეიშვილი: თქვენთვის სასაცილოა, ჩვენთვის კი არა. სინამდვილე ეს არის …

არდა ინალ-იპა: პირველივე დღეს უკვე ბუნებრივად აღვიქვამდით, როგორც ომს, რადგან პირველ დღეს უკვე შეხვედით…

პაატა ზაქარეიშვილი: აფხაზეთში, დიახ, ეს ნამდვილად აღიქმებოდა ომად…

არდა ინალ-იპა: დიახ, იმიტომ, რომ სამხედროები უკვე ესროდნენ მშვიდობიან მოსახლეობას ვერტმფრენებიდან…

პაატა ზაქარეიშვილი: ქართველები დარჩნენ, მაგალითად, შვებულებებში – ზაფხულია, მაგრამ მათაც არ უგრძვნიათ, რომ ეს ომი იყო. ისინი რეკავდნენ და ახლობლებს ეუბნებოდნენ: გამოგვიყვანეთ აქედან, რა საშინელებაა, აქ დასასვენებლად ჩამოვედით და უკან ვეღარ ვბრუნდებით. ანუ არავის უგრძვნია, რომ საკმაოდ რთულ სიტუაციაში აღმოჩნდნენ და მათი ერთადერთი ამოცანა იყო როგორმე კომფორტულად დაეტოვებინათ ბიჭვინთა. ფაქტობრივად, ომის განცდა ნელ-ნელა მოვიდა. და, ჩემი აზრით, შევარდნაძეც მიხვდა – უცებ იგრძნო, რომ ხო (ეს ჩემი აზრია), თურმე აფხაზეთის საკითხი შეიძლება ასეც გადაწყდეს: ჩვენ გამსახურდიების გამო შემთხვევით აფხაზეთში აღმოვჩნდით. და ამ დროს შეიძლებოდა რაღაცის გადაწყვეტა, პრობლემის მოგვარება. მე მჯერა, რომ ეს იყო შევარდნაძის ყველაზე მნიშვნელოვანი შეცდომა: არა ის, რომ მან ჯარი შემოიყვანა – ეს არის ძალიან დიდი შეცდომა, ასპროცენტიანი შეცდომა, მაგრამ ათასი პროცენტით მეტი შეცდომაა, რომ ერთი კვირის შემდეგ არ გაიყვანა ჯარები უკან. ვერ მიხვდა რა მახეში გაება. მას არ ესმოდა, რომ ეს ძალიან სერიოზული იყო და ძალიან ძვირი დაუჯდებოდა. ის, რაც მან მოგვიანებით გააკეთა იმ დღეებში 1993 წელს, უნდა გაეკეთებინა ჯარების შეყვანიდან ერთ კვირაში. მაშასადამე, ორმაგი შეცდომა: შეცდომა, რომელიც დანაშაულზე მეტია – არის ის, რომ შევარდნაძემ დროზე არ გაიყვანა ჯარი. ის ასევე ფიქრობდა, რომ ეს ომი არ იყო. ყველა ფიქრობდა, რომ ეს ძალიან ადვილი იქნებოდა, რადგან მან ახლახან ჩაახშო ომის კერა სამხრეთ ოსეთში და ფიქრობდა, რომ ეს ყველაფერი აქაც ასე მარტივად დამთავრდებოდა. აღმოჩნდა, რომ აფხაზეთში ძალიან ძლიერი, სერიოზული წინააღმდეგობა იყო.

არდა ინალ-იპა: შემიძლია ერთი ფრაზა ვთქვა? ეს უბრალოდ წინააღმდეგობა არ იყო, რამაც ვერტმფრენებიდან სოხუმის სანაპიროებზე დამსვენებლების დაცხრილვა გამოიწვია – ეს იყო ბრძანება. ეს იმიტომ არ მოხდა, რომ აფხაზებმა ქართველებს საზღვარზე წინააღმდეგობა გაუწიეს. ვიღაცამ გასცა ეს ბრძანება.

პაატა ზაქარეიშვილი: გეთანხმები, მაგრამ ვისი დაკვეთაა – კიტოვანი თუ შევარდნაძე?

არდა ინალ-იპა: …და აფხაზეთიდან სოხუმში ნახევარ დღეში გამგზავრებაც შემთხვევითი არ არის.

პაატა ზაქარეიშვილი: არ ვიტყუები, გულწრფელად ვამბობ, რადგან თავად შევარდნაძემ რამდენჯერმე აღიარა, რომ სამი დღე ვერ იპოვეს კიტოვანი – რას აკეთებდა? არ მინდა ქართული მხარის პასუხისმგებლობის მოხსნა, ეს იყო აბსოლუტურად საშინელი დანაშაული. მაგრამ თუ გვინდა დეტალების გაგება, რადგან ეს დღეს გვახსოვს, მაშინ, სხვების გასაგონად, რომლებმაც დეტალები არ იციან, ნება მიბოძეთ, ვთქვა: მოულოდნელად აღმოვჩნდით ომში და მოგვწონდა, რომ ამ შემთხვევითი საჩუქრიდან, ალბათ, რაიმე დადებითი გამოვიდოდა საქართველოსთვის.

არდა ინალ-იპა: მე განსხვავებული აზრი მაქვს…

პაატა ზაქარეიშვილი: დიდ პატივს გცემთ და თქვენი აზრი ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ ასევე ვარ პატიოსანი და გულწრფელი.

–  არდა, მოდით, სოხუმის ბრძოლას დავუბრუნდეთ. კითხვა, რომელიც, შესაძლოა, მრავალმხრივ ასახავს რუსეთთან არსებულ ვითარებას. არის ვერსია, რომ მოსკოვმა, რომელიც მაშინ შეშფოთებული იყო მოსკოვის პუტჩით, გააფრთხილა აფხაზეთის ხელმძღვანელობა, რომ სოხუმის აღების წინააღმდეგი იყო. ისინი ამბობდნენ – კარგი, შენ აიღე სიმაღლეები, მაგრამ თუ შეეცდები ქალაქის აღებას,  ჩვენ ამის უფლებას არ მოგცემთ… და რომ სოხუმის აღების ოპერაცია იყო ერთი ადამიანის, ასე ვთქვათ, ისტორიული აქტი, რომელმაც მიიღო ეს გადაწყვეტილება. ეს მართალია?

არდა ინალ-იპა: მე, რა თქმა უნდა, არ ვარ სამხედრო სპეციალისტი, მაგრამ, მართლაც, ისინი, ვინც უშუალოდ მონაწილეობდნენ ომში, ომის ამ 13 თვის განმავლობაში, მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ როდესაც ზოგიერთი სამხედრო ოპერაცია განიხილებოდა ზოგიერთ წარმომადგენელთან, რუსი სამხედროები როგორღაც იგებდნენ ამის შესახებ და მათ ბევრი ასეთი ოპერაცია ჩაშალეს. ეს უკანასკნელი შეტევა სოხუმზე განხორციელდა და მომზადდა ფარულად. აფხაზეთის ტელევიზიითაც კი იყო გადაცემები ამის შესახებ, ისაუბრეს და გაჩნდა მოსაზრება, რომ რატომღაც რუსეთი ნამდვილად ცდილობდა შეენარჩუნებინა ეს კონფლიქტი იმ სახით, როგორიც იყო 1992 წლის შემოტევის შემდეგ და შესაძლოა, ვიღაც არ იყო დაინტერესებული აფხაზების მიერ მათი დედაქალაქის გათავისუფლებით. მართლაც, არის ფაქტები, რომლებიც ადასტურებენ ამ ვერსიას.

– პაატა, საქართველოში დომინირებს მოსაზრება, რომ ამ ომში საქართველომ წააგო არა აფხაზეთთან, არამედ რუსეთთან. მაგრამ ის, რაც ახლა განვიხილეთ არდასთან და ყველაფერი, რაც შემდეგ მოხდა – როგორც დღეს მოდაშია – ყველაფერი ასე მარტივად არ ყოფილა, მათ შორის მოსკოვისა და სოხუმის ურთიერთობებში. რატომ არ ისარგებლა მაშინ საქართველომ ამით და რამდენად ლეგიტიმურია მოსაზრება, რომ მან წააგო რუსეთთან და არა აფხაზეთთან?

პაატა ზაქარეიშვილი: ომის დროს ვმუშაობდი ადამიანის უფლებებსა და ჰუმანიტარულ საკითხებზე და თამამად შემიძლია ვთქვა, რომ დაღუპული აფხაზებისა და პატიმრების 90%, რომლებთანაც მომიწია მუშაობა, ეთნიკურად აფხაზები იყვნენ. ანუ აფხაზები იბრძოდნენ, სისხლი დაღვარეს და, რა თქმა უნდა, იმის თქმა, რომ აფხაზები არ იბრძოდნენ, ჩემთვის აბსურდია. ძალიან ცოტა რუსი იყო, ვინც პირდაპირ იბრძოდა. შესაძლოა, არტილერიაში დაეხმარნენ, თვითმფრინავების პილოტები რუსები იყვნენ – ერთი თვითმფრინავი ჩამოაგდეს და შევარდნაძეც კი ადგა და აჩვენა, რომ ეს რუსული თვითმფრინავია. ანუ ამაში სამი აქტორი მონაწილეობდა და რუსეთი აქ სრული მხარე იყო. ის, რომ, მაგალითად, ომის დაწყებისთანავე, საქართველოს შეიარაღებული ძალები ძალიან ადვილად იკავებენ სოხუმს, გადიან სოხუმს მიღმა, გაივლიან გუმისთას, ადიან ახალ ათონზე – და უცებ მოწოდება (ბორის) ელცინის შევარდნაძის მიმართ, რომ „არც ერთი ნაბიჯი წინ, დაიხიეთ უკან!”. ქართული ჯარები ჩამოდიან და იკავებენ სოხუმის მისადგომებს. ასე რომ, ის ფაქტი, რომ რუსეთი იყო ჩართული, ცალსახაა. იმიტომ რომ რაღაც მომენტში სწორედ ელცინმა დაურეკა შევარდნაძეს – როცა საფრთხე უკვე ახალი ათონთან და, შესაძლოა, გუდაუთასთანაც იყო.

ეს, ფაქტობრივად, უკვე საშინელი მდგომარეობა იქნებოდა აფხაზეთისთვის, რადგან სოხუმიდან წასული ეთნიკური აფხაზები გუდაუთაში შეგროვდნენ. ასე რომ, გასაგებია, რომ რუსეთი პირველივე დღეებიდან იყო ჩართული: ზოგი გენერალი, ზოგი ოფიცერი, რომლებიც ყველაფერს აკონტროლებდნენ. მე მჯერა, რომ ერთი მესამედი არის აფხაზეთის ომი, ერთი მესამედი საქართველოს ომი და მესამედი რუსეთის. პირველი შეთანხმებები 3 სექტემბერს მოსკოვში გაფორმდა – საკმაოდ რთული შეთანხმებები იყო გალის რაიონიდან ჯარების გაყვანასთან დაკავშირებით. ამან გამოიწვია ის, რომ გაგრა საბოლოოდ დაეცა. ბოლო შეთანხმება იყო 1993 წლის 27 ივლისს – ქართული ჯარები მთლიანად განიარაღეს.

რუსეთისგან პასუხისმგებლობის მოხსნა, რომ ეს იყო ქართულ-აფხაზური ომი, ისეთივე სისულელეა, როგორც იმის თქმა, რომ ეს იყო მხოლოდ ქართულ-რუსული კონტექსტი. იქ ყველაფერი ერთად იყო. რუსეთში ორი ძალა იყო, იქ (რუსლან) ხასბულატოვი… ნახეთ: 27 სექტემბერს ვკარგავთ სოხუმს, 4 ოქტომბერს, ერთი კვირის შემდეგ ელცინის რუსეთშიც ფაქტობრივად ორი ომია – ორი რუსეთის ომი… ძალები საქართველოში – ზვიად გამსახურდია და შევარდნაძე. ზვიად გამსახურდია სამშობლოში ბრუნდება. ორი საქართველო (გამსახურდია-შევარდნაძე) ებრძვის ერთმანეთს და ეძებს თევზს აფხაზეთის მღვრიე წყლებში, ორი ძალა ებრძვის რუსეთში – ხასბულატოვი და ელცინიც ეძებენ თევზებს აფხაზეთის მღვრიე წყლებში და მხოლოდ ერთი მხარე – აფხაზეთი – რომელიც საკმაოდ ნიჭიერია, მე ვიტყოდი, თამაშობს ამ ოთხ მხარეს შორის და ჟონგლირებს და მანიპულირებს, ამ სიტყვის კარგი გაგებით. და რაღაცას მიაღწიეს მაშინ, მაგრამ დღეს თუ გადავხედავთ, რამდენად მიაღწიეს იმას, რაც სურდათ? მაშასადამე, ჩახლართულობა ძალიან რთულია და დეტალურად უნდა გესმოდეთ: ქართველებისთვის ეს საქართველო-რუსეთის ომია, ჩემთვის კი ეს აბსოლუტურად მიუღებელი ფორმულირებაა.

არდა ინალ-იპა: ვეთანხმები, რომ ამ ომში ბევრი მონაწილე იყო, მაგრამ ასე თანაბრად არ გავყოფდი. იმიტომ რომ რუსეთში, ფაქტობრივად, არც ერთი, არც ორი და შეიძლება უფრო  მეტი ძალა იყო. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ტაშკენტის ხელშეკრულებები, რომლის მიხედვითაც ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის იარაღი გადმოიტანეს საქართველოში, რომლითაც ისინი წავიდნენ აფხაზეთში საომრად; იყო შეთქმულება დაგომისში, სადაც ფაქტობრივად, შევარდნაძემ მიიღო აფხაზეთის საკითხის უფრო თამამად გადაწყვეტის უფლება… ასე რომ, აფხაზეთის თვალსაზრისით, ვერ ვიტყვით, რომ მათ აფხაზეთს რამენაირად დაუჭირეს მხარი. იქ იყვნენ ცალკეული გენერლები და ვიღაცები კავკასიიდან – მართლაც, იქიდანაც იყო დახმარება, მაგრამ რუსეთის პოზიცია ძალიან ორაზროვანი იყო. და აფხაზეთის თვალსაზრისით, როცა იარაღი არ მიგვიღია, მივხვდით, რომ რუსეთი ჩვენს მხარეს არ იყო.

– არდა, ისტორიას უყვარს დამთხვევები: ზუსტად აფხაზეთის ომის დაწყების წლისთავზე, აზერბაიჯანი იწყებს ოპერაციას ყარაბაღში – გადამწყვეტი ოპერაცია, როგორც მოგვიანებით გაირკვა. როგორ აღიქვამენ ამ დამთხვევებს აფხაზეთში? აფხაზეთის კონფლიქტი, რომელიც 30 წელი მოუგვარებელი იყო, ჯერ კიდევ ვერ წყდება მშვიდობიან პირობებში. ახლა ჩვენ ვხედავთ, რომ არის ვარიაციები, როდესაც ეს საკითხები წყდება სამხედრო გზით და თანაც წარმატებით.

არდა ინალ-იპა: იცით, ასეთი “ჭკვიანი ხალხიც” გვყავს, რომლებიც ამბობენ, რომ კონფლიქტი მოგვარებულია, მაგრამ ეს გულუბრყვილო სურვილია – სასურველის რეალობად გასაღება. რა თქმა უნდა, ძირითადად ყველა დიდი შიშით უყურებს კონფლიქტების გაყინვას. ამ მხრივ, რა თქმა უნდა, გვინდა, რომ ქართულ-აფხაზურმა კონფლიქტმა განსხვავებული ნიმუში წარმოადგინოს. თუმცა დიალოგი არ შეწყვეტილა შეიძლება ითქვას 1994-95 წლებიდან მოყოლებული (თავიდან ეს იყო ოფიციალური და სამოქალაქო დიალოგი) და ეს არის ის ფაქტორი, რომელიც განასხვავებს ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტს სომხურ-აზერბაიჯანულისგან. სადაც ასეთი რამ ძალიან რთული იყო. მეჩვენება, რომ ამ მხრივ, რა თქმა უნდა, იყო ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობები, რადგან იყო ძალიან საინტერესო ინიციატივები – ეს არის შლაინინგის პროცესი, სადაც წარმოიშვა ეს იდეა საომარი მოქმედებების არ განახლების შესახებ შეთანხმების შესახებ – ირაკლი ალასანია და სერგეი შამბა ხელმძღვანელობდნენ ამას დიდი ხნის განმავლობაში – დიალოგი ხელმოწერის ზღვარზე იყო. მე ვფიქრობ, რომ ეს ხელმოწერა შეცვლის და როგორც ჩვენ ვამბობთ, გარდაქმნის პროცესს. მიმაჩნია, რომ, სამწუხაროდ, (მიხეილ) სააკაშვილს, როცა ხელისუფლებაში მოვიდა, სხვა შეხედულება ჰქონდა, გადაწყვიტა, რომ შეეძლო რუსეთსა და დასავლეთს შორის მზარდი კონფლიქტი საქართველოს ინტერესებისთვის გამოეყენებინა. ესაა ის, რასაც პაატა ლაპარაკობს – რუსეთის კონფლიქტის მხარედ გამოცხადებისა და აფხაზეთისთვის ამ სტატუსის მოხსნის შესახებ. სააკაშვილმა გადაწყვიტა, რომ ამ საკითხის მოგვარება უფრო ადვილი იქნებოდა. მეჩვენება, რომ მაშინ სიტუაციის განვითარებამ სხვა მიმართულება მიიღო, რამაც ბევრი შესაძლებლობა წაგვართვა.

– ცვლის თუ არა ის, რაც ყარაბაღში მოხდა, რაიმე წარმოდგენას აფხაზეთის მიდგომების შესახებ – თუნდაც ძალისმიერი გადაწყვეტის თეორიულ შესაძლებლობაზე?

არდა ინალ-იპა: ვფიქრობ, ყოველთვის არის ამის თეორიული შანსი, მით უმეტეს, რომ მოვლენები პრაქტიკულად ძალიან ახლოს ვითარდება. რა თქმა უნდა, არის შეშფოთება და ბევრი ადევნებს თვალს ქართული არმიის თავდაცვითი და შეტევითი შესაძლებლობების განვითარებას და ამასთან დაკავშირებით ძალიან დიდი იმედი აქვს სტრატეგიული პარტნიორის მხარდაჭერას. ასე რომ, ეს, რა თქმა უნდა, არ არის გამორიცხული. მაგრამ ვფიქრობ, ჩვენს საზოგადოებას ჯერ კიდევ არ დაუკარგავს იმედი, რომ სხვა გზაც არსებობს.

– პაატა, არც გკითხავ იმ ცდუნებაზე, რომელსაც საქართველო ალბათ განიცდის ყარაბაღის კონფლიქტის განხილვისას. მე სხვაგვარად ვიკითხავ: ბოლოს და ბოლოს, აზერბაიჯანშიც ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში განიხილებოდა ძალისმიერი გადაწყვეტის შესაძლებლობა წმინდა თეორიულად. შესაძლებელია თუ არა ქართულ-აფხაზური კონფლიქტისთვის თეორიულის პრაქტიკულზე გადასვლა გარკვეულწილად, ზოგიერთ შემთხვევაში?

პაატა ზაქარეიშვილი: ბოლო 6-7 წელია ბაქოში ილუზიები არ ყოფილა, სულ ამბობდნენ: თუ ყარაბაღის ირგვლივ შვიდი რეგიონი არ დანებდება, ომი იქნებაო. რაც შეეხება საქართველოს… რა თქმა უნდა, თეორიულად ყველაფერი შესაძლებელია. სინამდვილეში, არიან ადამიანები, რომლებიც ფიქრობენ შურისძიებაზე, რომ ჩვენი დრო დადგა. დიახ, მართალი გითხრათ, არის ასეთი რამ, განსაკუთრებით იმ ადამიანებში, რომლებიც დღეს უკრაინაში იბრძვიან და რაღაცნაირად ადრენალინს გრძნობენ. მე ამას სრულებით ვერ გამოვრიცხავ. მაგრამ საქართველოს დღევანდელი ხელისუფლება ნამდვილად და აშკარად იგრძნობა, რომ არ აპირებს, არ გეგმავს მსგავს რამეს… და ოპოზიციაშიც ცდილობენ იყვნენ კორექტულები და არ აიძულონ მთავრობას ეს. საზოგადოებისთვის კი ეს ნამდვილად მიუღებელი პოზიციაა. ამიტომ მითი იმის შესახებ, რომ ვიღაცას უნდა გვაიძულებს, გავხსნათ მეორე ფრონტი, კარგად მუშაობს, სწორედ იმიტომ, რომ ის არ არის პოპულარული საზოგადოებაში.

ამიტომ, ამ ეტაპზე გამოსავალი შემდეგი უნდა იყოს: ყარაბაღში ვნახეთ, როგორ მუშაობს რუსეთი და ჩემი პოზიცია ბევრ რამეში განსხვავდება აფხაზეთში ჩემი მეგობრების პოზიციისგან, რომლებსაც ძალიან ვუყვარვარ და მე მათ პატივს ვცემ. პირველი განსხვავება ისაა, რომ სანამ რუსეთი კავკასიაშია, ნორმალური არაფერი მოხდება, მშვიდობა არ იქნება. ამიტომ, საქართველო უნდა ჩაერთოს ევროპულ მოძრაობაში, რომელიც მოითხოვს, რომ რუსეთმა დატოვოს ყველა ტერიტორია, სადაც ის არალეგალურად იმყოფება. ჩვენსა და აფხაზებს შორის უნდა დადგეს ევროკავშირის სამშვიდობო ძალები. ისინი უკვე სომხეთშიც იდგნენ აზერბაიჯანის საზღვართან (ევროკავშირის სადამკვირვებლო მისია – EC). ანუ, მე მჯერა, რომ ერთი წინადადებით, არა მძიმით, არამედ წერტილით უნდა ვთქვათ: გამოიყვანეთ რუსეთი, გააძლიერეთ ევროკავშირი და შემდეგ შევუქმნათ უსაფრთხოების განცდა ჩვენს აფხაზ მეგობრებს, აფხაზ საზოგადოებას. სადაც რუსეთია, არავისთვის გარანტირებული უსაფრთხოება არ არსებობს.

– რაც შეეხება თეზისს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ოკუპაციის შესახებ, რომელიც საქართველოში უცვლელად რჩება – არის აქ რაიმე გაურკვევლობა? ბევრი ხომ აღიქვამს ამ ვითარებას ისე, რომ ახლა რუსეთი დასუსტდება, დატოვებს აფხაზეთს და თავად აფხაზები აღმართავენ საქართველოს დროშას და დაბრუნდებიან…

პაატა ზაქარეიშვილი: ეს აბსურდია. არ მჯერა…

– მაგრამ მრავალი თვალსაზრისით, ტერმინი „ოკუპაცია“ თითქოს სწორედ ამას გულისხმობს. კარგი, ოკუპაცია მთავრდება, მაგრამ კონფლიქტი არ მთავრდება, ხომ? რამდენად საზიანოა თეზისი რუსეთის მიერ აფხაზეთის ოკუპაციის შესახებ განხილვის თვალსაზრისით?

არდა ინალ-იპა: მეჩვენება, რომ ეს ძალიან საზიანოა, რადგან, ჯერ ერთი, ეს სიმართლეს არ შეესაბამება. მიუხედავად ყველა თავისებურებისა და სამხედრო ბაზის არსებობისა, აფხაზეთი არ არის ოკუპირებული ქვეყანა. ეს ჩანს იმით მაინც, თუ სამწუხაროდ რამდენი მძიმე მომენტი ჩნდება აფხაზურ-რუსულ ურთიერთობებში. რაც შეეხება იმას, რაც პაატამ სხვა ორგანიზაციების ჩართვის აუცილებლობაზე თქვა, მე, მაგალითად, მიმაჩნია, რომ გაერო-ს გასვლა ძალიან სამწუხაროა; მიმაჩნია, რომ თუ გაეროს მისია ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ზონაში გააგრძელებდა მუშაობას, ან დარჩენას მაინც, დიახ, ნელ-ნელა, მაგრამ მაინც გამოიწვევდა მოვლენების კონსტრუქციულ, პოზიტიურ განვითარებას. მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს ყველაფერი გამოწვეულია იმით, რომ აფხაზეთმა დაკარგა კონფლიქტის მხარის სტატუსი და ვფიქრობ, ძალიან მნიშვნელოვანია ამ სტატუსის დაბრუნება, რათა აფხაზეთმა შეძლოს სრულფასოვან მოლაპარაკების პროცესში მონაწილეობა. ჩვენ გვაქვს რაღაც განსახილველი. მე ვხედავ ასეთ პოტენციალს, ეს შეიძლება იყოს ძალიან რთული ურთიერთობების განვითარების მაგალითი. ასე რომ, ვფიქრობ, ეს ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობები, როგორიცაა საომარი მოქმედებების არ განახლების შესახებ შეთანხმების ხელმოწერა, ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ თეზისის უარყოფა, ქმნის დიალოგის პლატფორმას, რომელიც, მეჩვენება, საქართველოსაც და აფხაზეთსაც სჭირდება.

– პაატა, ეთანხმები ამას?

პაატა ზაქარეიშვილი: დიახ, თითქმის ყველაფერში ვეთანხმები. ყველა ეს თემა, რომელიც არდამ ახლახან ჩამოთვალა, უნიკალურია, შეგიძლიათ თითოეულისთვის ცალკე პროგრამა გააკეთოთ: როგორ წავიდა გაერო, როგორ წავიდა ეუთო, რატომ არ ფორმდება შეთანხმება საომარი მოქმედებების არ განახლების შესახებ და ა.შ. იმიტომ, რომ ყველგან ხედავთ, რომ ეს რუსეთია… და ეუთომ დატოვა სამხრეთ ოსეთი, რადგან რუსეთმა ყველაფერი გააკეთა ამისთვის და გაერომ დატოვა აფხაზეთი, რადგან რუსეთმა ყველაფერი გააკეთა ამისთვის. როცა სახელმწიფო მინისტრი ვიყავი, ყოველთვის ვამბობდი, რომ აფხაზეთი კონფლიქტის მხარეა – არა მხოლოდ კონფლიქტის, არამედ მოლაპარაკების პროცესის მხარეც. მე მჯერა, რომ სანამ უშუალოდ არ დავსხდებით აფხაზურ მხარესთან და არ მოვილაპარაკებთ თბილისი-სოხუმზე, არაფერი გამოვა, რადგან რუსეთი ყველგან არის. ჩვენ აუცილებლად უნდა ვიპოვოთ საერთო ენა სოხუმთან რუსეთის გარეშე. რაც შეეხება ოკუპაციას… საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ეს, რა თქმა უნდა, ოკუპაციაა: რუსეთის ჯარები განლაგებულია იმ ტერიტორიაზე, რომელიც საერთაშორისო სამართლით საქართველოდ ითვლება. მაგრამ ეს პრობლემის ნაწილია. მე ხშირად არ ვიყენებ სიტყვას “ოკუპაცია”. ასეთი თემების სპეკულირება და ჟონგლირება მხოლოდ ართულებს და ამძიმებს ჩვენს დისკუსიებს. თუ რაიმეს მიღწევა გვინდა, უნდა გავთავისუფლდეთ იმ ტერმინებისგან, რომლებიც ხელს უშლის საუბარს. მაგრამ საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ცალსახად ნათელია – ეს, რა თქმა უნდა, ოკუპაციაა და ამაში ეჭვი არ მეპარება. მაგრამ რატომ ვსაუბრობთ ამაზე გამუდმებით, სხვა საკითხია.

არდა ინალ-იპა: გასაგებია, რომ რუსეთი არის დიდი მოთამაშე, რომელსაც თავისი ინტერესები აქვს სამხრეთ კავკასიაში და ეს გასაგებია. მაგრამ მეჩვენება, რომ პაატა, შენ ცოტათი იკავებ მათ პოზიციას, ვისთანაც ჩვეულებრივ კამათობ. მე ვერ ვხედავ თქვენს სიტყვებში ქართული მხარის პასუხისმგებლობას. თითქოს საქართველოს არაფრის გაკეთების შანსი არ ჰქონდა… აფხაზეთსაც ჰქონდა ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობები, მაგრამ მე ახლა ამაზე ვსაუბრობ: რატომღაც ყოველთვის ლაპარაკობთ რუსეთზე, თითქოს საქართველოს არაფერი აქვს სასაყვედურო…

პაატა ზაქარეიშვილი: არა, რა თქმა უნდა, არა. თქვენ თქვით, რომ გაერო წავიდა და ეუთო, მე ვთქვი, რომ ეს გააკეთა რუსეთმა – ჩვენ ისინი არ გამოგვიყვანია, ამდენი ძალა არ გვაქვს. რუსეთს რომ სურდეს, გაერო დარჩებოდა. საქართველომ ვერც გაერო გამოიყვანა და ვერც გაერო შეიყვანა. ეს მხოლოდ რუსეთია, ის არის გაეროს უშიშროების საბჭოს წევრი. ეს მართლაც საკამათო საკითხია, მაგრამ თუ ჩემი სიტყვები არის ცბიერება ან რომ მე მხარს ვუჭერ მოსაზრებას, რომ რუსეთის გარეშე არაფერი მოგვარდება, მაშინ არა. სოხუმთან დიალოგში ჩვენ შეგვიძლია დავასუსტოთ რუსეთი და პირიქით, სოხუმთან დიალოგზე უარის თქმით მხოლოდ რუსეთს ვაძლიერებთ, რადგან მოსკოვი სოხუმის სახელით გვესაუბრება ჩვენ, მთელ მსოფლიოს. ამიტომ ეს უნდა გამოვრიცხოთ. რუსეთი უნდა დავასუსტოთ იმით, რომ მთელ მსოფლიოს ვაჩვენოთ, რომ შეგვიძლია აფხაზებთან ურთიერთობა და ამან შეიძლება მოიტანოს ალბათ მცირე, მაგრამ მნიშვნელოვანი შედეგები, რასაც მთელი მსოფლიო დაინახავს და მომავალშიც დაუჭერს მხარს ასეთ დიალოგს. სამწუხაროდ, ამაზე პასუხისმგებელი თბილისიც არის – თამამად შემიძლია ვთქვა. თბილისი არ ეძებს დიალოგის მსგავს ფორმებს და, სამწუხაროდ, ჩვენ ვდგავართ იქ, სადაც ახლა ვართ.